چه آینده ای در انتظار بافت های تاریخی مشهد است؛ زوال یا احیا؟

طرح بازسازی بافت فرسوده اطراف حرم رضوی که از دهه هفتاد آغاز شد، بخش زیادی از بافت های تاریخی مشهد را تخریب کرد و انتقادها به این طرح تا جایی پیش رفت که در نحوه اجرای آن تجدید نظر شد.

به گزارش اینتیتر به نقل از باشگاه خبرنگاران جوان، پیدایش مشهد به دهه هفت هجری قمری باز می‌گردد؛ هسته اولیه شهر در محدوده سناباد و نوقان بود که با سکونت شیعیان در جوار مرقد منور امام هشتم (ع) از قرن سوم هجری قمری و مهاجرت اهالی طوس به مرور انسجام و شکل گرفت.

بافت تاریخی مشهد به واسطه وجود حرم مطهر رضوی در اطراف آن شکل می‌گیرد اما از سال ۱۳۷۱ که با پیشنهاد وزیر وقت مسکن و شهرسازی طرح احیا و بازسازی بافت فرسوده اطراف حرم مطهر رضوی آغاز شد، بافت تاریخی و فرهنگی این منطقه دچار دگرگونی می‌شود به طوری که علاوه بر تخریب خانه‌های قدیمی، بسیاری از اهالی اطراف حرم به مناطق دیگر مهاجرت کردند.

پیامد‌های منفی اجرای این طرح باعث شد تا شورای عالی معماری و شهرسازی طرح نوسازی بافت فرسوده را متوقف کند و این طرح را با تاکید بر حفظ بافت تاریخی و توجه به جایگاه زیارت و شان حرم مطهر رضوی به تصویب برساند.

وجود ۶۶۰ هکتار بافت تاریخی در مشهد

ابوالفضل مکرمی فر مدیر اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی می‌گوید: مشهد ۶۶۰ هکتار بافت تاریخی دارد که از این میزان ۳۶۰ هکتار مربوط به اطراف حرم است.

او می افزاید: طرحی با همکاری شهرداری، میراث فرهنگی، وزارت مسکن و شهرسازی، شورای شهر و دانشگاه تهران در حال اجرا است که بر حفظ و احیای بنا‌های تاریخی تاکید دارد و امید است با اتمام و اجرای این طرح به وضعیت ثباتی در زمینه بافت‌های تاریخی برسیم.

تصویب قانونی برای حمایت از بافت‌های تاریخی

مدیر اداره کل میراث فرهنگی خراسان رضوی ادامه می دهد: به تازگی قانون حمایت از بافت‌های تاریخی نیز به دستگاه‌های اجرایی ابلاغ شده است و دستگاه‌ها در راستای احیای بافت تاریخی نسبت به تملک بنا‌های تاریخی اقدام می‌کنند. مرمت و احیای بنا‌های تاریخی نیز با نظارت میراث فرهنگی انجام خواهد شد.

مکرمی فر بیان می‌کند: بازار فرش مشهد و سرای عزیزالله اف یکی از مواردی است که با مشارکت کسبه و میراث فرهنگی در حال احیا است. همچنین ۱۱ محور تاریخی شناسایی کرده ایم که بیشترین تعداد آثار تاریخی را در خود جای داده که یکی از مهمترین محورها، محور ارگ بوده که قرار شده است مطالعات مقدماتی این طرح را شهرداری انجام دهد.

رویکرد بازآفرینی شهری و امید به حفظ بافت تاریخی

طرح نوسازی بافت فرسوده اطراف حرم مطهر رضوی در سال‌های ابتدایی اجرا همراه با خرید خانه‌های فرسوده، تخریب، نوسازی و ایجاد خیابان‌های جدید بود؛ متاسفانه اجرای این طرح باعث شد که بیشتر مراکز اقامتی و تجاری در بافت ثامن ایجاد شود و ساکنان اطراف حرم به سایر نقاط شهر مهاجرت کنند.

مصطفی نعمتی شهردار سابق منطقه ثامن می‌گوید: طرح بهسازی بافت اطراف حرم از سال ۷۴ عملا شروع شده است؛ در دوره جدید مدیریت شهری بیشتر گرایش به بازآفرینی شهری است و بر این تاکید شده که ساکنان منطقه ثامن مجبور به ترک این منطقه نشوند. همچنین برای ایجاد نشاط و پویایی شهری و ارائه خدمات به زائران، ره باغ‌ها و پیاده رو‌ها در بافت اطراف حرم ایجاد شده است.

او می افزاید: اگر در اجرای طرح بهسازی، ملک و منزل ساکنان در مسیر معبر یا فضای عمومی باشد، اولویت نخست دادن معوض به آن ها است و سعی می‌شود با دادن آپارتمان یا زمین در منطقه ثامن از خارج شدن ساکنان این منطقه جلوگیری یا حتی با در نظر گرفتن امتیاز‌هایی شیب مهاجرت را معکوس و زمینه بازگشت به منطقه ثامن را فراهم کنیم.

ایجاد دفاتر تسهیلگری گامی برای حفظ بنا‌های تاریخی مشهد

تا همین چندی پیش بافت تاریخی به مثابه بافت فرسوده پنداشته می‌شد؛ وجود چنین نگاهی در نظام مدیریتی و برنامه ریزی باعث شد هنگام اجرای طرح بهسازی بافت اطراف حرم، خانه‌های قدیمی را به عنوان خانه‌های فرسوده‌ای ببینند که باید تخریب و نوسازی شود، اما پیامد‌های منفی اجرای این نگرش منجر شد این تفکر منسوخ شود.

اکنون اعتقاد بر این است که به جای نوسازی بافت اطراف حرم باید بهسازی و بازسازی خانه‌های قدیمی در پیش گرفته شود و با چنین نگرشی به جای خرید ملک از ساکنان که مهاجرت آن‌ها از بافت ثامن را به همراه دارد، اهالی را به بازسازی منزل خود تشویق کنند.

به تازگی دفاتر تسهیلگری ایجاد شده است تا از مشارکت مردمی در بهسازی بافت‌های قدیمی استفاده شود؛ اقدامی که به حفظ خانه‌های قدیمی و بافت تاریخی کمک خواهد کرد.

مهدی نیا رئیس کمیسیون معماری و شهرسازی شورای اسلامی شهر مشهد در جریان بازدید از محلات سرشور و جنت در جمع خبرنگاران می‌گوید: با استقرار دفاتر تسهیلگری و تصویب مشوق‌های عملکردی سعی شده است انگیزه لازم برای مالکان بنا‌های واجد ارزش و بنا‌های ثبتی ایجاد شود و این افراد می‌توانند با بهره‌گیری از تسهیلات و مشوق‌های درنظر گرفته شده برای بهره برداری مناسب از ملک خود گام بردارند.

او می افزاید: امیدواریم با تکیه بر این رویکرد، در سال‌های آتی به مرور زمان بتوانیم بافت مرکزی شهر را احیا کنیم، در غیر این صورت دچار زوال شهری خواهیم شد و ساکنان بومی به سایر نقاط شهر مهاجرت می‌کنند.

این مقام مسئول با تاکید بر لزوم توجه به هویت و فرهنگ مشهد، ادامه می دهد: این بافت‌های تاریخی و بناها، هویت و فرهنگ ما هستند و توجه به آن‌ها موجب تقویت حس تعلق خاطر شهروندان به شهر می‌شود.

برای بنا‌های تاریخی که تخریب شده است چه می‌توان کرد؟

ابوالفضل مکرمی فر مدیر کل میراث فرهنگی خراسان رضوی می‌گوید: در گذشته این اتفاق افتاده است که بنا‌های ثبت ملی تخریب شده اند. در واقع این بنا‌ها به دلایلی و با حکم قضایی تخریب شده اندکه در این موارد زمین تغییر کاربری پیدا نمی‌کند و همچنان کاربری فرهنگی خود را دارد و مالک نمی‌تواند کاربری غیر از کاربری فرهنگی برای آن ایجاد کند. به طور مثال مسجد صاحب الزمان که تخریب شد کاربری فرهنگی دارد و کاربری دیگری به آن تعلق نمی‌گیرد.

او به بنا‌هایی که در گذشته تخریب و اکنون دوباره ملزم به ساخت شده اند اشاره می‌کند و می‌ افزاید: خانه عابد زاده در گذشته حدود یک دهه پیش تخریب شد و اکنون بنایی مطابق با نقشه گذشته آن در حال ساخت است.

شاید پاسخ مسئول میراث فرهنگی خراسان رضوی این تصور را ایجاد کند که امکان بازیابی بافت تاریخی مشهد وجود دارد اما در واقع احیای بافت تاریخی پیرامون حرم از نظر کالبدی و بازسازی عین به عین بخش‌های تخریب شده از نظر علمی و تئوری وجود دارد، اما سرمایه گذاری و هزینه‌های گزافی در بافت ثامن صورت گرفته است.

همچنین تعهدات حقوقی ایجاد شده از یک سو و امکان نداشتن بازیابی اصالت بافت، مانع از این می‌شود که بتوان بافت تاریخی مشهد را با بازسازی عین به عین دوباره احیا کرد.

در واقع همت ما باید برای نگهداری خانه‌های تاریخی و بافت تاریخی باقی مانده مشهد باشد؛ هم اکنون تمامی خانه‌های باقی مانده در بافت تاریخی اطراف حرم مطهر رضوی در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

مسلماً از تمام ابزار‌ها برای حفاظت از مرمت، نگهداری و پژوهش گرفته تا برخورد قانونی و قضایی با تخریب کنندگان آن‌ها برای حفاظت از این آثار در دستور کار قرار دارد اما نباید از این مهم غافل شد که با برخورد‌های صرف قضایی و حقوقی امکان بازیابی بافت تاریخی مشهد در کوتاه مدت وجود ندارد.

به عبارت دیگر حفاظت از بافت‌های تاریخی اساساً ریشه در باور‌های فرهنگی مردم، مسئولان و کارشناسان دارد و برخورد‌های قهری و قانونی امری لازم به شمار می‌آید اما کافی نخواهد بود و تجربه نشانگر آن است که اقدامات فرهنگی و ترویجی اثرگذاری بیشتری در این باره خواهند داشت.