از چاپارخانه تا وزارت ارتباطات؛ پست چگونه در ایران شکل گرفت؟
این روزها کمتر کسی را میتوان یافت که گذرش حداقل برای یکبار هم که شده به پست نیافتاده باشد و به نوعی میتوان گفت همه ما کم و بیش با پست سر و کار داشتهایم؛ از ارسال یک مرسوله پستی گرفته تا شکل نوین امروزی ارسال پیام یعنی ایمیلها.
اینتیتر-راضیه مومنی، پست که یک روش قدیمی محسوب میشود، تاریخچهای بسیار کهن در ایران و جهان دارد و در دنیای امروزی نیز هنوز هم هستند کسانی که به شکلی سریعتر و مدرنتر از آن استفاده میکنند. اما شاید برایتان جالب باشد که بدانید کورش کبیر پادشاه و بنیانگذار امپراتوری بزرگ هخامنشی، بنیانگذار پست در کشور ما بوده است. در واقع ایجاد قدیمیترین سرویس پستی جهان که به شکل ایستگاهی فعالیت میکرد، به سال ۵۳۰ قبل از میلاد مربوط میشود که کورش کبیر آن را راهاندای کرد و قدیمیترین سند مرتبط با پست نیز یک ورق پاپیروس است که در سال ۲۵۵ قبل از میلاد مسیح در مصر کشف شد.
امروز هفدهم مهرماه مصادف با نهم اکتبر، روز جهانی پست است. به همین بهانه قصد داریم تا در ادامه این مطلب تاریخچهای کوتاه از این سرویس کاربردی قدیمی در کشورمان را ارائه دهیم؛ پیشنهاد میکنیم با ما همراه باشید.
پست به صورت کلی در سه دوره ایجاد شد. دوره اول آن ایجاد چاپارخانه در زمان هخامنشیان بود، دوره دوم به ایجاد وزارت پست در زمان ناصرالدین شاه قاجار منتهی شد که البته دستخوش تغییر نامهای فراوانی شد و در نهایت در دوره سوم به شکل امروزی آن یعنی وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات درآمده است.
پست در یونان، مصر و روم
به دلیل وجود دولتشهرها در یونان، پست به معنای آنچه در ایران باستان مورد استفاده قرار میگرفت، وجود نداشت. همچنین، در مصر نیز بطالمه به تقلید از رومیان، از شیوه پست ایرانی استفاده میکردند. اما در روم وضعیت پست کمی متفاوت بود، در پست دولتی روم، مأمورینی که از این طریق منبع درآمد دولتی نداشتند و خود دولت هم از این بابت درآمدی نداشت مسئول پخش نامهها بودند. علاوهبر این، مخارج تعمیر جادهها، ساختمانها، ایستگاهها و اصطبلهای پست و همچنین حقوق مأمورین، بر عهده اهالی شهرهایی بود که مأمورین پست از آنها عبور میکردند که البته نارضایتیهایی را به دنبال داشت.
دوره اول؛ ایجاد چاپارخانهها
همانطور که در بالا نیز اشاره شد، مردمان ایران در زمان هخامنشیان برای اولین بار در جهان یک واحد رسمی پست که به آن چاپارخانه میگفتند را تاسیس کردند. در چاپارخانه از اسبهای تندرو برای ارسال تمامی اخبار، گزارشها و مکاتبات دولتی میان پایتخت با سایر ایالات استفاده میشد و راه شاهی یا فرسنگ؛ عنوان جادههایی بود که اسبهای چاپارخانه در آن تردد میکردند. این راهها بهوسیله سنگهای مخصوصی تقسیمبندی شده بودند.
فاصله هر چاپارخانه با چاپارخانه بعدی ۲۴ کیلومتر بود که در آن شخص چاپار یا همان پستچی امروزی میتوانست اسب خود را تعویض کند و با یک اسب تازهنفس دیگر ادامه راه را بپیماید. فاصله چاپارخانهها از نظر زمانی، یک روز بود و علاوهبر این، ایستگاه های مخصوصی برای مواقع برف و باران و سرما برای ارسال پیام در نظر گرفته شده بود تا از این طریق پیامها با بیشترین سرعت ارسال شوند. این اصل کلی پست تا زمان اختراع راهآهن همچنان پابرجا بود.
دوره دوم؛ شکلگیری وزارت پست
فعالیت پست در ایران تا سال ۱۲۵۸ به صورت اداره پست بود اما پس از مدتی ناصرالدین شاه قاجار در همین سال دستور داد تا وزارت پست تاسیس شود. جالب است بدانید امیرکبیر تحولات عظیمی را در وزارت پست ایران ایجاد کرد و به دنبال آن نظام پستی نوین در کشور شکل گرفت. این سیستم در زمان وزارت امیرکبیر به شکل یک اداره منظم برای عموم فعالیت میکرد و میرزا شفیع خان چاپارچی اداره آن را برعهده داشت. یکی از اقدامات مفید در این دوره ایجاد سرویسهای پستی منظم بین شهرها و همچنین تعیین تعرفههای پستی و تصویب آییننامه پستی در کشور بود.
در سال ۱۲۹۰ و به دنبال سفر ناصر الدین شاه به اروپا، شخصی به نام گوستاوریه از اتریش به ایران آمد و اولین نظامنامه پست ایران را ایجاد کرد و در نهایت با تلاشهای وی در سال ۱۸۷۷ میلادی، ایران به اتحادیه جهانی پست ملحق شد. سی سال بعد، در سال ۱۲۸۸ همزمان با گسترش استفاده از تلگراف وزارت پست به وزارت پست و تلگراف تغییر نام داد و سرانجام در سال ۱۳۰۸ و پس از ۲۰ سال، در دوره رضاخان باز هم نام این وزارتخانه به وزارت پست و تلگراف و تلفن تغییر داده شد. علت این تغییر نام خرید سهام شرکت تلفن در آن دوره بود.
دوره سوم؛ ترویج خدمات اینترنتی و شکلگیری وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات
پس از پیروزی انقلاب اسلامی شیوههای ارائه خدمات پستی از لحاظ کمی و کیفی بسیا ارتقاء یافت. از جمله بارزترین این تغییرات میتوان حذف ساختار سنتی پست، اجرای مکانیزاسیون و اتوماسیون شبکه پستی و همچنین ایجاد سرویسهای نوین و متنوع مانند پست پیشتاز، صندوق شخصی و پست اکسپرس را نام برد. علاوهبر این، همزمان با ترویج استفاده از خدمات اینترنتی و همچنین ایجاد روشهای نوین ارتباطی و اطلاعاتی، سرانجام نام این وزارتخانه به وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات تغییر داده شد.
کلام آخر؛
شاید برخی بر این باور باشند که با گسترش شبکه تلفن ثابت و همراه و یا با وجود اینترنت و ماهواره دیگر کمتر به پست و خدمات متبط با آن نیاز داشته باشیم اما کافی است برای پی بردن به اهمیت پست، میزان فعالیت آن در سایر کشورها را بررسی کنید. جالب است بدانید؛ یکی از ملاکهای پیشرفته بودن یک کشور، استفاده از پست و خدمات پستی در آن کشور است بدین معنا که هر چه کشوری پیشرفتهتر باشد استفاده از پست در آن بیشتر است.