امکانات و ناتوانی‌های اروپا برای نجات برجام

دولت دونالد ترامپ به طور یک جانبه از توافق بین المللی هسته ای ایران که مورد تایید سازمان ملل نیز بود، خارج شد و تحریم های مالی و انرژی غیرقانونی را بر همه موارد تجارت با ایران از صادرات نفت و گاز گرفته تا صادرات آهن، فولاد، آلومینیوم و مس، اعمال کرد.

به گزارش اینتیتر به نقل از ایسنا، رضا رسالت، کارشناس روابط بین الملل، در یادداشتی در این باره نوشت: توقع ایران از توافق هسته ای، افزایش رشد اقتصادی و توسعه تجارت جهانی بود. جمهوری اسلامی ایران در ازای محدودیت در برنامه هسته ای خود انتظار داشت که تحریم‌ها برچیده شوند؛ اما با اعمال مجدد تحریم ها و خروج شرکت های خارجی از ایران، کشورهای امضا کننده توافق هسته ای نتوانستند به این توقعات پاسخ مناسب دهند. در واقع پس از سالها انتظار که ایران امیدوار به تجدید تجارت جهانی بود، سرمایه گذاری ها و رشد تولید ناخالص داخلی کاهش یافت. پاسخ اروپا در سال گذشته، حرکات نمادین و اظهار حمایت کلامی بود. آنها بیشتر همسویی عملی با آمریکا و هم ذات پنداری کلامی با ایران داشته اند اما ایران به دنبال توسعه سریع سیاست هایی است که بتواتد تاثیر تحریم ها را کاهش دهد. در ماه اوت اتحادیه اروپا نسخه جدیدی از قانون خود را گسترش داد که به شرکت هایی که به دلیل تحریم ها مجازات می شوند، اجازه داد با طرح شکایت در دادگاه های اتحادیه اروپا، به دنبال جبران خسارت باشند، هر چند این قانون تاکنون اجرایی نشده است.

به همین ترتیب اروپا، اینستکس را برای تسهیل تجارت با ایران طراحی کرد، اما این سازوکار با گذشت حدود یک سال هنوز وارد فرایند معاملاتی نشده است. اروپا می تواند از اینستکس برای کمک به فروش نفت خام ایران استفاده کند. ولی به هر حال اقتصاد اروپا به آمریکا گره خورده است. از دیگر سو موضوعات دفاعی و امنیتی اروپا را قانع ساخته که برای دفاع از خود وابسته به آمریکا باشد. در مجموع می توان گفت اتحادیه اروپا از استقلال و انسجام لازم برای مقابله با بزرگترین متحد خود ناتوان است. این ارزیابی می تواند تهران را از ادامه همکاری با اروپا مایوس نموده و ایران به گفتگوهای خود با اقتصادهای غربی پایان داده، شرکای اقتصادی خود را تغییر دهد.
دولت های ایالات متحده یکی پس از دیگری توافقنامه های بین المللی را پاره کرده اند و خروج آمریکا از برجام یکی از آنها بود و پایبندی ایران به تمامی تعهداتش هم مانع از این اقدام غیر قانونی نشد. اما وقتی ایران به این نتیجه رسید که سونامی تحریم های آمریکا شدیدتر از همیشه است، تصمیم گرفت تعهداتش را وفق سازو کارهای تعبیه شده در خود سند برجام تقلیل دهد.

تهران طبق چارچوب بندهای ۲۶ و ۳۶ برجام به طور قانونی می تواند چنین تدابیری را برای اقدام متقابل وفق برجام اتخاذ کند و به مقامات اروپایی هم اطلاع رسانی کرده است. اما واضح است که ۳ امضاکننده اروپایی برجام یعنی آلمان، فرانسه و بریتانیا که به صورت زبانی حمایت خود را از برجام اعلام کرده اند، باید در عمل هم برای کاهش فشار فاجعه اقتصادی ناشی از تحریم ها کاری انجام دهند تا ایران هم انگیزه ادامه توافق را داشته باشد. روسیه و چین هم که ستون های همبستگی اورآسیا به شمار می روند، از این موضع گیری ایران حمایت می کنند.

در عین حال از لحاظ سیاسی منطقی نیست که تصور شود اروپایی ها ناگهان جرات مقابله با ایالات متحده را پیدا می کنند. تصور در برلین، پاریس و لندن این بود که حتی اگر تهران از مزایای اقتصادی برجام بهرمند نشود هم باز نمی تواند از برجام خارج شود. اما ظاهرا لحظه مواجهه با حقیقت فرا رسیده است. با توجه به اینکه برلین خود به هدف اقدامات خصمانه واشنگتن تبدیل شده، نمی توان انتظار داشت که آنگلا مرکل، صدر اعظم آلمان اقدام قابل توجهی در مقابله با ایالات متحده انجام دهد؛ برگزیت هم بریتانیا را فلج کرده؛ امانوئل ماکرون رئیس جمهوری فرانسه هم که با کاهش فزاینده حمایت مردمی از خود مواجه است، تهدید کرده که اگر ایران با محدودسازی برنامه موشکی خود موافقت نکند آن را تحریم خواهد کرد. ایران هرگز با بازرسی از تاسیسات موشکی خود موافقت نخواهد کرد و این مساله هرگز بخشی از برجام نبوده است.

سه کشور اروپایی امضا کننده برجام از ایران نفت خریداری نمی کنند و به تحریم های مالی و انرژی ایالات متحده تن داده اند و اینستکس یا ابزار مالی ویژه برای تجارت با ایران هم در عمل توانایی جایگزینی سوئیفت را نداشته است. با این حال و با درنظر گرفتن سیر تحولات و تغییرات محیط بین الملل، علایمی از تغییر رویکرد اتحادیه اروپا و پای فشردن بر هویت مستقل خود، به چشم نمی خورد. در این میانه آنچه بیش از هر چیز برای ایران حائز اهمیت است، عملکرد اروپا برای زنده نگه داشتن یک توافق بین المللی(برجام) و به رخ کشیدن استقلال خود فارغ از سیاست های یکجانبه ی آمریکا است. ایران بیش از این نمی تواند منتظر اقدام عملی اروپا باشد و قطعا گزینه های دیگر پیش رو هر روز بیشتر از قبل به مرحله ی اجرایی نزدیک می شوند.