چرخش هستهای ژاپن؛ «حداکثرسازی» انرژی اتمی در کنار تجدیدپذیرها زیر سایه خاطره فوکوشیما
در سرمای سوزان بعدازظهر، سکوت کوهستان فقط با صدای منظم چرخش سه تیغه عظیم ۵۰ متری بر هم میخورد؛ تیغههایی که خودکار با کوچکترین تغییر جهت باد غربیِ همیشگی تنظیم میشوند تا شبانهروز بچرخند.
به گزارش اینتیتر، در سرمای سوزان بعدازظهر، سکوت کوهستان فقط با صدای منظم چرخش سه تیغه عظیم ۵۰ متری بر هم میخورد؛ تیغههایی که خودکار با کوچکترین تغییر جهت باد غربیِ همیشگی تنظیم میشوند تا شبانهروز بچرخند.
از اینجا، بر روی خطالرأس کوهستانی در منطقه روستایی استان فوکوشیما در شمالشرق ژاپن، ردیف توربینهای بادی تا کیلومترها امتداد یافته است. در دوردست میتوان ساختمانهای راکتور نیروگاه هستهای فوکوشیما دایایچی را دید؛ نیروگاهی که نزدیک به ۱۵ سال بعد از ذوب سوخت سهگانه، هنوز با فرایندی کند و پرهزینه در حال از مدار خارج شدن است؛ فرایندی که تاکنون ۳۵ میلیارد دلار هزینه داشته است. کمی پایینتر، یک نیروگاه هستهای دیگر همچنان خاموش مانده است.
اما ۴۶ توربینی که مزرعه بادی گسترده آبـوکومـا – بزرگترین مزرعه بادی خشکی در ژاپن – را تشکیل میدهند، میتوانند امید به آیندهای متفاوت برای تأمین انرژی این منطقه را زنده کنند. این پروژه با هزینه ۶۷ میلیارد ین ساخته شده و از آوریل امسال کاملاً وارد مدار شده است؛ درست چند هفته بعد از آنکه دولت ژاپن پیشنویس برنامه راهبردی انرژی خود را در مسیر دستیابی به هدف خنثیسازی کربن تا سال ۲۰۵۰ منتشر کرد.
این برنامه، که قرار است ژاپن را به صفرخالص انتشار تا ۲۰۵۰ برساند، خشم فعالان محیطزیست را برانگیخته است؛ چون عملاً از سیاست کاهش وابستگی به انرژی هستهای پس از فاجعه فوکوشیما عقبنشینی میکند و بهجای آن، بر «حداکثرسازی» استفاده از انرژی هستهای تأکید دارد. طبق این برنامه، حدود ۲۰ درصد برق ژاپن در سال ۲۰۴۰ باید از نیروگاههای هستهای تأمین شود؛ در حالی که تا امروز حدود ۱۴ رآکتور از سر گرفته شدهاند و فرض بر این است که تا آن زمان ۳۰ رآکتور کاملاً فعال باشند.
پس از فاجعه فوکوشیما، تعطیلی دهها رآکتور هستهای، ژاپن را وادار کرد بهشدت به سوختهای فسیلی وارداتی متکی شود؛ بهطوری که این کشور سال گذشته دومین واردکننده بزرگ گاز طبیعی مایع بعد از چین و سومین واردکننده بزرگ زغالسنگ در جهان بود. با این حال، در برنامه انرژی دولت، سهم انرژیهای تجدیدپذیر قرار است به ۴۰ تا ۵۰ درصد برسد؛ رقمی که در سال ۲۰۲۳ کمی کمتر از یکسوم بود، و سهم نیروگاههای زغالسوز از ۶۳ درصد فعلی به حدود ۳۰ تا ۴۰ درصد کاهش یابد.
استان فوکوشیما قصد دارد به پیشتاز انرژیهای تجدیدپذیر تبدیل شود؛ جهتی که پیش از سونامی ۱۱ مارس ۲۰۱۱ و امواجی که به ساحل کوبیدند و سیستم برق اضطراری نیروگاه دایایچی را از کار انداختند و بدترین فاجعه هستهای جهان بعد از چرنوبیل را رقم زدند، برای بسیاری مضحک به نظر میرسید. در سند «چشمانداز ترویج انرژی تجدیدپذیر»، این استان ۱.۷ میلیون نفری هدف خود را دستیابی به ۱۰۰ درصد انرژی تجدیدپذیر تا سال ۲۰۴۰ تعیین کرده و هدف میانمدت ۷۰ درصدی را برای سال ۲۰۳۰ در نظر گرفته است.
تاکایوکی هیرانو از شرکت «فوکوشیما فوکّو فوریوکو» (بازیابی انرژی بادی فوکوشیما)، که کنسرسیومی متشکل از ۹ شرکت به رهبری سومیتومو کورپوریشن است، میگوید: «همه در استان مصمماند به این هدف برسند. به همین خاطر یارانههای زیادی برای انرژی خورشیدی، بادی و دیگر تجدیدپذیرها وجود دارد و بهنظر من این هدف را محقق میکنیم.»
او ادامه میدهد: «مردم هنوز خاطره تلخ انرژی هستهای و فوکوشیما را با خود حمل میکنند و با این بار روانی درگیرند.» نیروگاه تخریبشده فوکوشیما زمانی برق خانهها، صنایع و کسبوکارها در توکیو، در ۲۴۰ کیلومتری جنوب، را تأمین میکرد. پانزده سال بعد، بخشی از ۱۶۰ هزار نفری که تخلیه شده بودند، پس از اعلام ایمنی سطح پرتوگیری در برخی مناطق به خانههای خود برگشتهاند؛ اما در برخی دیگر از مناطق همچنان سطح آلودگی برای بازگشت دائمی ساکنان بالا است.
در مقابل، بخشی از برق تولیدی توربینهای آبـوکومـا همانجا در منطقه مصرف میشود؛ از جمله در یک پروژه پرورش ماهی شور (مثل ماهی ماکرل) و ساختمان شهرداری، از طریق سازوکار «پرِمیوم خوراک تضمینی» که در آن برق هم در بازار عمدهفروشی و هم مستقیماً به مصرفکنندگان فروخته میشود. هیرانو میگوید: «اینجا صحبت از تولید محلی برای مصرف محلی است.»
ژاپن بهعنوان پنجمین منتشرکننده بزرگ گازهای گلخانهای جهان، در کاهش ردپای کربنی خود تا حدی موفق بوده است. انتشار گازهای گلخانهای این کشور در سال منتهی به مارس ۲۰۲۴ حدود ۴ درصد کاهش یافت و به رکوردی پایین رسید؛ عمدتاً بهدلیل کاهش مصرف انرژی، رشد استفاده از منابع تجدیدپذیر و راهاندازی دوباره برخی نیروگاههای هستهای. هدف ژاپن، کاهش ۴۶ درصدی انتشار نسبت به سطح سال ۲۰۱۳ تا سال ۲۰۳۰ است.
با این حال، تعطیلی گسترده نیروگاههای هستهای پس از فوکوشیما و روند سیاسی پیچیده و پرتنش برای راهاندازی مجدد آنها، ژاپن را نسبت به اقتصادهای مشابه، بهطور نسبی به سوختهای فسیلی متمایلتر کرده است. در نشست اقلیمی «کوپ۳۰»، ژاپن بار دیگر از سوی شبکه جهانی سازمانهای غیر دولتی «اَکشن نتورک» جایزه «فسیل روز» را بابت کندی در حرکت به سمت کربنزدایی دریافت کرد. در حالی که توکیو گلایه میکرد که ناعادلانه مورد هدف قرار گرفته و کشورهایی با انتشار بالاتر، مانند چین، نادیده ماندهاند، این شبکه ژاپن را بهخاطر تکیه بر فناوریهای جذب و ذخیرهسازی کربن، که آنها را «راهکارهایی بزکشده» میدانست، مورد انتقاد قرار داد.
با نزدیک شدن پایان نشست، وزیر محیطزیست ژاپن، هیروتاکا ایشیهارا، موجی از انتقادها را بهدنبال داشت، چون نشان داد توکیو قصد ندارد به نقشه راه پیشنهادی رئیسجمهور برزیل، لوئیز ایناسیو لولا داسیلوا، برای گذار از سوختهای فسیلی بپیوندد؛ مسیری که حدود ۸۰ کشور حاضر در اجلاس بلم آن را حمایت کرده بودند. ماسایوشی ایودا، فعال سازمان ۳۵۰.اوآرجی، گفت: «ایشیهارا با رد حمایت از تلاش جهانی برای یک گذار عادلانه از انرژی فسیلی به ۱۰۰ درصد تجدیدپذیر، پیام اشتباهی درباره دستیابی به هدف ۱.۵ درجه توافق پاریس فرستاده است.»
او افزود: «نخستوزیر جدید ژاپن، سانائه تاکایچی، باید بداند که بهرهوری انرژی و منابع تجدیدپذیر، سریعترین مسیر برای رسیدن به ۱۰۰ درصد خودکفایی انرژی است. حمایت از نقشه راه حذف تدریجی سوختهای فسیلی نهتنها به منافع ژاپن لطمه نمیزند، بلکه با گشودن مسیر به سوی اقتصادی مقاوم و پایدار، آن را تقویت خواهد کرد.»
هیرانو میگوید پروژه آبـوکومـا «راه ما برای کمک به بازسازی فوکوشیماست تا روزی مردم جهان بهطور خودکار این منطقه را با انرژی تجدیدپذیر، نه انرژی هستهای، به یاد بیاورند».
با این حال، انرژی زمینگرمایی نیز قرار است نقشی اساسی ایفا کند. در عمق خشکی استان، تومیو ساکوما، مدیر حوزه انرژیهای تجدیدپذیر شرکت «گنکی آپ تسوچیو»، که بهرهبردار نیروگاه زمینگرمایی است، با باز کردن یک شیر، فوارهای از بخار سوزان را آزاد میکند که از اعماق زمین برمیخیزد. در این منطقه چشمه آبگرم «تسوچیو اونسن»، مسئولان محلی با تکیه بر ویژگیهای خاص زمینشناسی ژاپن در پی بازنویسی روایت انرژی فوکوشیما هستند.
بعید است بتوان مکانی مناسبتر از اینجا پیدا کرد. در اغلب بیش از سههزار چشمه آبگرم ژاپن، کسبوکارها باید برای تأمین آب گرم هر کدام چاهای جداگانه حفر کنند. اما در این شهر، کل اقتصاد محلی بر یک منبع واحد استوار است؛ موضوعی که کار نیروگاه را برای استفاده از بخار زیرزمینی جهت چرخاندن توربین آسانتر میکند؛ سپس این بخار با آب سرد کوهستانی ترکیب میشود تا برای استحمام مناسب شود.
ساکوما میگوید: «نکته مثبت این پروژه این است که ما آب را بازیافت نمیکنیم که بعداً به فکر ارسال آن برای حمامها و مسافرخانهها بیفتیم. این یک فرآیند طبیعیتر و خطیتر است.» به گفته او، این شهر حالا میزبان گروههای متعددی از مسئولان دیگر شهرهای چشمه آبگرم در سراسر ژاپن است که میخواهند از این مدل الگو بگیرند.
این نیروگاه با مجموعهای از لولهها، شیرها، گیجها و اتصالات فلزی، تصویری شبیه صحنهای از یک رمان «استیمپانک» ایجاد کرده است؛ سامانهای که در مجموع ۴۴۰ کیلووات برق تولید میکند؛ برقی که برای تأمین نیاز حدود ۸۰۰ خانه و تأمین آب یک مرکز پرورش آبزیان نزدیک کافی است. درآمد حاصل از فروش برق در قالب «تعرفه تشویقی خوراک تضمینی» نیز صرف ادامه بازسازی تسوچیو اونسن پس از زمینلرزه ۲۰۱۱ و ساخت ریوکانهای جدید برای پذیرش گردشگران – از جمله شمار فزاینده گردشگران خارجی – میشود.
در همین حال، فوکوشیما در مسیر رسیدن به هدف خود حرکت میکند. امروز سهم انرژیهای تجدیدپذیر – عمدتاً مزارع خورشیدی که روی زمینهایی ایجاد شدهاند که زمانی محل زندگی خانوادههای آواره از فاجعه هستهای بود – به حدود ۶۰ درصد تولید برق استان رسیده است؛ در حالی که این سهم در زمان فاجعه ۲۰۱۱ فقط ۲۳ درصد بود.
تاکایوکی کاتو، مدیرعامل گنکی آپ تسوچیو، میگوید: «ما بخش مهمی از هدف ۱۰۰ درصد انرژی تجدیدپذیر فوکوشیما هستیم.» او اضافه میکند که مهلت زمانی تعیینشده برای شهر تسوچیو، پنج سال زودتر از ضربالاجل دولت استانی است. «اگر هدفی بلندپروازانه تعیین نکنیم و به آن نرسیم، نمیتوانیم ادعا کنیم نماد تحول انرژی فوکوشیما هستیم.»
