مصرف فرهنگی؛ ابزار هویت‌سازی یا چالش نسل جدید؟
ولین جلسه از سلسله نشست‌های تخصصی «بر ساخت» با موضوع «تربیت مبتنی بر مصرف فرهنگی» توسط اندیشکده مرآت و با همکاری مرکز نوآوری فرهنگی امید و با حضور جمعی از اندیشمندان، اساتید و صاحب‌نظران حوزه تعلیم و تربیت، جامعه‌شناسی و فرهنگ برگزار شد.
به گزارش اینتیتر به نقل از روابط عمومی خانواده امید، اولین جلسه از سلسله نشست‌های تخصصی «بر ساخت» با موضوع «تربیت مبتنی بر مصرف فرهنگی» توسط اندیشکده مرآت و با همکاری مرکز نوآوری فرهنگی امید و با حضور جمعی از اندیشمندان، اساتید و صاحب‌نظران حوزه تعلیم و تربیت، جامعه‌شناسی و فرهنگ برگزار شد.
این نشست، با هدف تبیین ابعاد مختلف مصرف فرهنگی و نقش آن در هویت‌سازی فردی و جمعی کودکان و نوجوانان، و همچنین ارائه راهکارهایی برای مدیریت و هدایت این مصرف در راستای اهداف تربیتی، آغاز شد.
مصرف فرهنگی از منظر تعلیم و تربیت
در ابتدای نشست، حجت‌الاسلام مهرداد مطلب‌زاده، دبیر نشست، با اشاره به اهمیت موضوع مصرف فرهنگی در حوزه تعلیم و تربیت، گفت:
«مصرف فرهنگی چگونه تعریف می‌شود و چگونه می‌توان آن را به‌گونه‌ای مدیریت کرد که در مسیر تربیت کودکان و نوجوانان مؤثر باشد؟ مصرف فرهنگی یکی از ابزارهای کلیدی در انتقال ارزش‌ها و شکل‌دهی به هویت نسل آینده است. اما پرسش اصلی اینجاست که از دیدگاه جامعه‌شناسی، مصرف فرهنگی چه تعریفی دارد و نظریات برجسته در این زمینه چیست؟»
وی بر ضرورت توجه به مصرف فرهنگی به‌عنوان یکی از شاخص‌های مؤثر در تربیت تأکید کرد و گفت: «بدون درک صحیح از مفهوم مصرف فرهنگی و نحوه اثرگذاری آن، نمی‌توان سیاست‌گذاری‌های تربیتی موفقی طراحی و اجرا کرد.»
مصرف فرهنگی در دنیای مدرن: فرصت‌ها و چالش‌ها
دکتر ذکایی، جامعه‌شناس و پژوهشگر فرهنگ، در ادامه نشست با بررسی مفهوم مصرف فرهنگی در دنیای مدرن، اظهار داشت:
«مصرف، در دنیای امروز، یکی از ارکان اجتناب‌ناپذیر زندگی اجتماعی است. مصرف به افراد هویت، معنا و حتی اصالت اجتماعی می‌بخشد و این مسئله نه‌تنها جنبه‌های اقتصادی، بلکه ابعاد روان‌شناختی و جامعه‌شناختی دارد.»
وی با اشاره به نظریات جامعه‌شناسان کلاسیک و معاصر در زمینه مصرف، گفت: «از دیدگاه مکتب فرانکفورت، مصرف فرهنگی، ابزاری برای کنترل توده‌ها از طریق سرگرمی و دور کردن آنها از واقعیات جامعه است. از طرفی، مصرف فرهنگی می‌تواند عاملی برای نمایش اجتماعی و ایجاد تمایزات طبقاتی باشد. ذائقه مصرفی افراد، نشان‌دهنده قدرت فرهنگی و اجتماعی آنهاست و این انتخاب‌ها، هویت و جایگاه اجتماعی آنها را مشخص می‌کند.»
دکتر ذکایی همچنین به چالش‌های مصرف فرهنگی در جوامع مدرن اشاره کرد و افزود:
«امروز، مصرف فرهنگی از مرزهای جغرافیایی عبور کرده و به یک میدان جهانی تبدیل شده است. محصولات فرهنگی، از فیلم‌ها و موسیقی گرفته تا مد و سبک زندگی، به‌سرعت در سراسر دنیا گسترش می‌یابند. این مسئله، علاوه بر فرصت‌هایی که برای تنوع فرهنگی ایجاد می‌کند، تهدیداتی نیز برای فرهنگ‌های محلی به همراه دارد. مقابله با این چالش، نیازمند تولید محصولات فرهنگی باکیفیت و جذاب است.»
مصرف فرهنگی و هویت‌سازی فردی و جمعی
دکتر کمیل قیدرلو، استاد حوزه جامعه‌شناسی فرهنگی، در ادامه نشست به تعریف مصرف فرهنگی پرداخت و گفت:
«مصرف فرهنگی به معنای استفاده از کالاها و خدماتی است که حامل ارزش‌ها و نمادهای فرهنگی هستند. این مصرف می‌تواند شامل کتاب، فیلم، موسیقی، پوشاک و حتی لوازم خانگی باشد. مصرف فرهنگی نه‌تنها نقش مهمی در هویت‌یابی فردی و جمعی دارد، بلکه بر نظم اجتماعی و سبک زندگی نیز تأثیرگذار است.»
وی با اشاره به دو رویکرد اصلی به فرهنگ، افزود:
«در رویکرد اول، فرهنگ به‌عنوان تعالی و بهترین نمونه‌های تولید بشر در نظر گرفته می‌شود. این نگاه، فرهنگ را بر اساس شاخص‌های مشخصی طبقه‌بندی می‌کند.
اما در نگاه دوم، فرهنگ به‌عنوان شمولیت تعریف شده و هرآنچه در جامعه تولید می‌شود، نوعی فرهنگ تلقی می‌گردد. مصرف فرهنگی نیز باید با توجه به این دو نگاه و بر اساس نیازها و ارزش‌های جامعه مدیریت شود.»
دکتر قیدرلو همچنین بر اهمیت شناخت دقیق نیازهای مخاطبان تأکید کرد و گفت:
«محصولات فرهنگی باید به‌گونه‌ای طراحی شوند که علاوه بر جذابیت و تنوع، ارزش‌ها و هنجارهای جامعه را نیز بازتاب دهند. تولیدکنندگان باید سه پرسش اساسی را مدنظر قرار دهند:
1.این محصول چه منافعی برای مصرف‌کننده دارد؟
2.چگونه می‌تواند جایگاه اجتماعی مصرف‌کننده را تقویت کند؟
3.اثرات بلندمدت مصرف این محصول چیست؟»
راهبردهای عملی برای مدیریت مصرف فرهنگی
در بخش پایانی نشست، کارشناسان به جمع‌بندی و ارائه راهکارهای عملی پرداختند. دکتر ذکایی با تأکید بر اهمیت سیاست‌گذاری فرهنگی هوشمندانه، گفت:
«مصرف فرهنگی باید به‌گونه‌ای مدیریت شود که علاوه بر تأمین نیازهای فردی، ارزش‌ها و هنجارهای جامعه را تقویت کند. برای این منظور، تولیدکنندگان، سیاست‌گذاران و مخاطبان باید در تعامل مستمر با یکدیگر باشند.»
وی همچنین افزود: «تبلیغات مؤثر، بازنمایی مناسب و توجه به زیبایی‌شناسی محصولات فرهنگی، از جمله عواملی هستند که می‌توانند موفقیت این محصولات را در بازارهای داخلی و جهانی تضمین کنند.»
دکتر قیدرلو نیز با اشاره به چالش‌های رقابت با محصولات فرهنگی جهانی، گفت: «محصولات فرهنگی داخلی باید با کیفیتی برابر یا حتی بهتر از نمونه‌های خارجی تولید شوند. همچنین، شناخت دقیق از سلیقه و نیاز مخاطبان، کلید موفقیت در این حوزه است.»
ادامه سلسله نشست‌ها
این نشست با جمع‌بندی کارشناسان در مورد اهمیت مصرف فرهنگی در شکل‌دهی به هویت نسل جوان و ضرورت تولید محصولات فرهنگی متناسب با ارزش‌های جامعه به پایان رسید. سلسله نشست‌های «بر ساخت» در جلسات آینده به بررسی جنبه‌های دیگر مصرف فرهنگی و ارائه راهکارهای تکمیلی ادامه خواهد داد.
